Қызыл жалауын көтеріп жаңа заман жетті. Өнер адамның шын-ақ бағын ашатын мезгіл туған еді. Бірақ Еліктің бағы ашылмады: ол бай баласы болатын. Атадан қалған мал, асыл бұйым маңдайына күйе боп жұқты. Алдымен, айттырып алған, өзінен жеті жас кіші қосағы шалға, малға тиген кісі боп шыға келді. Басқа біреумен тал түсте қашып ол кетті. Итіне шейін далаға қарап ұлитынды шығарды. Көпшілік алдындағы бет-беделі, өнер-талғамы рухани тарыққанда талшыққа татымады, талай жыл құлақ құрышын қандырған қоңыр домбыраның өзі байлықтың, барлықтың белгісі танылды. Талайына біткен ырыс-бағы, сорға, қырсыққа ойысты.
Бірен-саран дос, жанашыр адамдар уақыт ағысының тым асау екенін Елікке аңғартып еді. Малды азайтып, үй ішіндегі көзге ұрар дүние-мүлікті жою керек дескенді. Еліктің ондай байлығы да жоқ-ты. Сонысына, шаруасының орташалығына сенді ме, әлде, жалпы көз құрты – дүние деген ұғымға немқұрайды қарады ма – әйтеуір талай ауыз айтқан ақылға құлақ аспады, ешкімнің итеріп салмақ жолына түспеді. Сол шыдаған, сірескен күйінде жиырма сегіздің конфискесіне іліккен. Мал-мүлкін тізімдеген қағазға түспеген жалғыз бұйым – қоңыр домбыра, ол со жылы жер аударылған Еліктің қолында кетті. Ал, теңіз жақтан көшіп келген үйлер баяғы қара дөңбектің шетінен жаңқалап алып, көсеу жасады. Қара дөңбектің қасиетін қазаншы әйелдер де бірден айырды: «апырай, бір ғажап ағаш екен, тал, жыңғыл-көсеулер құсап анау-мынау отқа күймейді».
...Сол кеткеннен Елік әбден қартайып оралған-ды. Бірақ елге жолаған жоқ, туған топырақта қадірсіз қария көрініп күн кешкісі келмеді ме, әйтеуір баяғы Жаңақала жақтағы нағашысынан өрбіген бір түтінді сағалап барып, сонда тұрып қалды. Не колхозшы, не әскер семьясы атана алмады, себебі, қоңыр домбырадан бөтен тірлігі болмайтын. Сонымен, баласыз, бақсыз, жетім шалды қайтып ешкім ескерген емес.
7
Елуінші жылдардың бас кезінде «Жаңа өмір» совхозының байығаны, халқының өскені сонша, музей ашуға ұйғарды. Көпшілік жиналысының атынан қаулы шығарарда совхоз директоры сөзін былай аяқтады:
– Бұл шаруашылықтың тарихы сонау «Еңбекші» атты шағын колхоздан басталады. Содан бүгінгі сәулетті тұрмысымызға шейінгі бұралаңы көп қиын жо-лымыз сайрап жатуға тиіс. Мәселен, сол «Еңбекшіні» құрып, алғаш басшылық еткен кісінің егер табылса, кебісіне шейін қойылады. Совхоз халықтан мұндай бағалы дүниелерді сатып алуға қаражат аямайды: түсінікті ғой деймін, жолдастар, а?
– Қане, ұлым, мынаны музейіңе қой.
– Бұ неткен құрық?
– Біздің үйдегі әлгі құлақасқа биенің шешесінің шешесін байтал кезінде мен осы құрықпен ұстап үйреткенмін.
Музей «Жаңа өмір» халқына, ақыры өстіп, үлкен науқан, зор қарбалас қана емес, жаңа өкпе, наз да ала келді. Елдің алып-қашты әңгімесінен сақтанған директор екінші мәрте нұсқау енгізді. Созхоз әкімшілігін жинап ап, музейге керек заттардың нақты тізімін жасаған.
* * *
Кәрия буын-буынына иелік ете алмады. Бірде-біреуінің бетіне қараған жоқ, екі иінінен су кетіп, сөлбірейіп кете бар-ды. Көңілі қартайғандікі ме, көптен бір жылу, құрғақ сөз де болса жанға жайлы бірдеңе аңсайтұғын. Әрине, түу Жаңақаладан іздеп келгенің сол десең – қартты қатты ренжітер ең. Бірақ не іздейтінін өзі де түсініп жарымаған. Талайдан бері түсінен шықпаған туған жер, боз жусанның исі, қияғының сыбдыры ма – кім біледі, түсініксіз бір күш тартты да тұрды. Сонымен, жолай кезіккен ашық машинаның үстінде селкілдеп жеткені сол-ды. Неге, не үшін келгенін енді ойлады. Кәрі сүйегіне шейін сыздап кетті. Бол-бол қаққан көне жүрек тоқтап қалған сықылданды. Өлмелі шағында осы топырақтан өзінің тума-табиғатына, өнер-қабілетіне сай қолпаш, құрмет күтіп пе еді? Бәлкім туған топыраққа денесін тапсырғалы келген шығар? Қолтығындағысын қалтырай қысып, батысқа шығатын машина жолға түсті. Алдында көңіл делбердей ештеңе тосып тұрмағанын анық сезді, одан сайын асыға аттады. Жолдағы кішкене қызыл қабақтан батар күнмен бірге құлаған...
Қабақ артындағы шағын тас қыстаудың есігі алдында таяғына сүйеніп алған бүкір кемпір үйіне таяп келген ақ сақалды көргенде кемсеңдеп, жылап қоя берді: «әй, мынау сол ғой, жарықтық бар екен, тірі екен-ау, ой, дүние-ой».