«АБЫЛ»

Əйтеуір бір əсер алдыңыз ғой. Неден алдыңыз сол əсерді? Қандай əсер еді? Ойланып көрейікші. Сезім дүниесінің
өзі сансыз көп пернелер мен сансыз көп ішектерден тұратын болу керек. Тиіп кетсе əлденендей бір дыбыс дың ете
қалады. Тиіп кеткені рас. Əсер деген үн шығар. Сонда сіздің қай пернеңіз басылып, қай ішегіңіз қағылды екен? Əйтеуір бір құбылыстың болғаны хақ. Сіз сурет көрмесінде
болсаңыз, Айвазовскийдің «Тоғызыншы валын» көрдіңіз.
Кітапханада отырсаңыз, Пушкиннің «Жəбірəйілнамасын»
оқыдыңыз. Жоқ, сіз оның екеуінде де емессіз. Сіз өз үйіңізде, күндегі орыныңызда отырсыз. Бірақ бұл отырған өзіңіз
емес, өзге жан сықылды. Сіз оған таңдана, жатырқай қарап
қалдыңыз. Таңданбаңыз, бұл сіз, өзіңіз. Айырмаңыз: жаныңызда үлкен бір мұң ба (мұң деу де қиын), не бір ыза-кек пе
(оған да болмас), қайрат-қайырам ба – əйтеуір бірдеңе бар.
Көз алдыңызда жайнап тұрған сурет, көрініс жоқ, қолыңызда, сыртын сипап отырған жарты қарыс томыңыз жоқ. Қарсыңызда қамыға ойланып, домбырасын өңгере ұстап біреу
отыр. Басы түсіп кеткен. Ол біреуге жақсылық жасап тастап,
өзі соған дəн ырза болып отырған адамнан гөрі, абайсызда
біреудің желкесіндегі шиқанын осып алып не қолындағысын қағып төккен «айыпкерге» көбірек ұқсайды. Жүзінде
масаттанудан гөрі қынжылу басым. Болмысында алғыс,
дəме етуден гөрі кешірім сұрау күштірек. Не істеді соншама? Ол ма, ол «Абыл» күйін тартып берді. Сонымен сіз Айвазовскийдің «Тоғызыншы валын» көрген жоқсыз. Пушкиннің
«Жəбірəйілнамасын» оқыған жоқсыз. Кəдімгі «Абыл» күйін
тыңдадыңыз. Күй көсіп, көсіп келді де, тына қалды. Жаңағының бəрі содан кейінгі жайлар. Көзіңіз көрген, қолыңыз
ұстаған түк те жоқ. Сіз əсер ғана алдыңыз. Үлкен əсер. Күй
не айтты соншалықты? Жалпы күймен бір нəрсе «айтуға»
бола ма? Əсерді, үн түгіл, сөзбен айту қиын ғой? Өте қиын.
Бірақ бұл болмайды деген сөз емес. Күйші Абыл ақын Абыл
болса лиро-эпикалық, философиялық осындай бір ірі дастан жазар еді. Күйші Абыл суретші Абыл болса осындай
бір үлкен полотно жасар еді. Тіршіліктен алған мол əсерін
қайғы-шерін, тəжірибесін, ой-философиясын осындай бір396
шедеврмен қорытындылар еді. Сонда Абыл осы күймен не
айтты екен? Ойланып көрейікші. Ол үшін күйдің өзін қайта
бір тыңдайық. Сіз Айвазовскийдің «Тоғызыншы валын» көрсеңіз, Пушкиннің «Жəбірəйілнамасын» оқысаңыз, таңданғаннан басқа да бірдеңе айтуыңыз əбден жөн. Біз де «Абыл»
күйін қайта бір тыңдап көрейік. Мүмкін, бір нəрсе көзге көрінер, ойға бір нəрсе оралар. Өйткені күйде бояу да, үн де бар.
Сөз, тіл ғана жоқ. Есесіне, көңіл, жан ырғағы басым.
Сонымен «Абыл» күйі екінші рет басталып кетті. Жəй,
күңірене, қоңыр басталды. Бір ағын алып барады. Бірақ қойтастарды қоймай кезіп көпіріп, көкемсіп ағатын тау суының
тайыз, мақтаншақ ағысы емес, кең арнамен көлбеп ағатын
даланың ауыр, сабырлы ағысы: су емес, балқыған қорғасын
ағып бара жатқандай. Жұлып алып, лақтырып тастайтын тез,
жеңіл қимыл емес, шым-шымдап тартып, шым батыратын
мол, қыңыр қозғалыс. Бір үлкен жан өзі жайлы сөйлей бастады. «Өзге емес, өзім айтам өз жайымда» деп өжеттенедіау деймін. Теріп, іздеп сөйлейтін сараң уақиғалы, самарқау
тірлік иесінің сөзіне ұқсамайды бұл. Көпті көрген көне көз
күрескер, жыққанынан жығылғаны көп, айтқанынан айтпағы ауыр адамның ақырғы ақтарылуы.
...Ол төсекте отыр. Жаралы. Қауқылдасқан ағайын-туғандар жұбатып бағады. Жазыласың дейді. Жазыла ма? Жо-жоқ!
Дəл қазір өлмегенмен ертең осы төсектен тұрмайтынын іші
сезеді. Мұның өлгісі бар ма? Өлмесіне қоймайды ғой. Зорлап өлтіреді.
Атағы бүкіл Атырау алабына белгілі күйші болыпты. Одан
не тапты? Қандай пайда болды? Түк те. Ойлап тұрса көрмеген азабы аз екен. Соның бəрі осы бір қара домбыраның кесірі. Жұрт құсап тымағын киіп, түйесін бағып жүре берсе, мұнда кімнің не шаруасы бар? Əй, қара домбыра-ай, қайтейін.
Сен домбыра болмай, мылтық болсаң, мұндай қуғын көрмес
еді ол. Абылды жұрт əуел бастан-ақ бөлек санаған-тұғын.
Күйін тыңдаған жұрттың көбі мақтайтын. Сол мақтау біреулерге шаншу болды. Шаншу асқына-асқына ауруға айналды. Ақыры мынау. Жұрт мұны неге өзгеден бөлек санайды
екен? Мұның басқаға ұқсамайтын не кереметі болмады? Есіне алса, ештеңесі болмаған сықылды. Бұл да басқалар құсап
дүниеге келді, енді міне, басқалар құсап сол дүниеден өткелі397
отыр. Қайта жұрт ат мінді, ас ішті. Мұнда ол да болған жоқ.
Сонда күндегені күй ме? Мə, сендер-ақ ала қойыңдар сол
күйді! Күй күрсініп жіберді. Домбыра зарланады, жылайды. Бірақ күйшінің көзінде жас жоқ. Күйші, сөз жоқ, жылап
отыр. Көзінің жасы қайда? Көзінің жасы жүрегіне құйылып
жатса керек. Күй күрсініп жіберді. Үлкен бір өкініш, қайғыкүйік бар. Ез қайғы емес, ер қайғы. Күй: «Жеңдім, бітірдім»
деп төс ұрып отырған жоқ, «жеңе алмадың, бітіре алмадың»
деп ерегіседі. Əлдекімді қайрайды. Əлдекімді өзіне-өзі қарсы салады. Қарыс қайратқа ешкімнің батылы барар емес.
Күй əкетіп барады, əкетіп барады. Қаумалаған адамдар үнсіз. Күйдің бітетін түрі көрінбейді. Өзі төрт бөлек, төрт кезең
екен. Адам өмірінің төрт белесі іспеттес. Балалық – жастық,
егделік – кəрілік. Екі ішек кезек-кезек бебеулейді. Астыңғы ішек (қатты ішек)