елестейді. Сол өрнекті жиырмасыншы ғасырдың, арзан да
болса, тұрмыста бар ыдыстарының біріне салса – ол өнер
өнер болудан қала ма? Əрине жоқ. Мұндай пікірді айтқызып
отырған Жақыпбаевтың өзі.
Алдынан сөре, артынан қиқу таялса,
Бұзаутіс қамшы бұтынан шақса шаянша,
Құлажирен ат құйқылжып барып баянша
Құла бір дөңнен құйылар еді қоянша.
(«Құлажирен»).
Немесе:
Қолымда жүген, қой салған сүрлеу ізбенен
алаяқ атты алқына басып іздегем.
(Аты жоқ өлең).
Немесе:
Жирен тұлпар іштен туа қасқа бас,
Молда мінсе дұғасынан тастамас.
Бермейтін-ақ атым еді, қайтейін,
Бес моторлы самолетке баспа-бас...
Бес моторлы самолетіне рақмет! Əр қарай:
Таңда өзі ашып тақтай қақпа есігін,
Шыбынға да тигізбейтін кесірін.
Жабайы аттай (?) жатағандау болғасын
Кенежирен қойып едім есімін.
(«Кенежирен кеткенде»).
«Құлагерін» жоқтап, зарлаған Ақан сері сияқты емес
пе?!464
Жұматайдың қасына тағы бір талантты жас қосылды.
Ол – Есенғали Раушанов.
Есімде, бəрі есімде,
Көлдер де, самал желдер де,
«Бестөбе» жақтан бесінде
Келелі түйе келгенде...
Желінқап тартқан інгендер
Ботасын іздеп боздайтын.
Түтіндік салған түндерде
Түйекеш бір сыр қозғайтын...
Сары үлек гəптің басы еді,
Соңы да осы бар уақ,
Сары үлек – оның Əселі,
Сары үлек – қолдар аруақ.
Құтыртып əзіл-оспақты,
Салатын күй ғып ысқыра:
Қайыта барып қоспақты
Қайта алмай қалған тұсты да.
(«Бастау» жинағы).
Ақынның қолтаңбасы көрініп-ақ тұр. Тұма суы сықылды, мөп-мөлдір. Жас ақынның алғашқы кітаптың өзінде-ақ
қалыптасып, буыны бекіп қалғаны байқалады. Иə, осылай
сөйлеу, жас өнерпаз жөнінде сөз қозғалса буыны қатты, қатпады деп бағалау əдетке айналған, əйтпесе, жас ақын, қарт
ақын деген ұғым жоқ, ақын ғана бар. Уақыт, жылдар – тұрмыстың, өмірдің ой-шұқырын танып білу үшін керек шығар,
ал өлең ұйқастыру үшін сақалдың ақ болуы шарт емес. Есенғали тұрмысты да жақсы біліп, танып үлгіріпті.
Құла тай үзіп шылбырын,
Құдағи сасып жүгірді:
Құнан боп қапты-ау құрғырың,
Құданың аулы «бүлінді».465
Бүлігін сосын өршітіп,
Құлатай үйірге ұмтылды,
Керзі етікпенен жер шұқып
Ер жетіп қалған ұл тұрды.
Қандай əсерлі, қандай нəзік! Əсіресе, Құла тайдың тентектігі туралы жырдың соңғы жағы сұлу қызға айналған
тұста ақын арқалана түседі:
Қырғыздан келген қыл шылбыр,
Сырғызған жабу – ол дайын.
Жас дəурен, сен де жырсың бір,
Қай мақамменен толғайын?
Шағыр бураның шудасын
Ширатып алып бөстектен,
Шеребеменен жуғасын
Шежімдеп тұсау еспеп пе ең?!.
Тұманды сайға ап барып
Тұсауды құнан жоғалтты,
Іздеген болдық – таппадық,
Таптадық жасыл қолатты.
Тұңғиық көзді тұнық қыз
Отыр ғой, міне, өмір-ау.
Тұсауды іздеп жүріп біз
Тұсалып қалған едік-ау.
Рас, шынайы жыр. Кім-кімді де иландыра алады. Көркем
сөздің күш-қуаты деген осы: парасат-білік пен шешімнің
шеберлігі ой-қиялды қозғамай қоймайды. Өмірдің титтей
ғана эпизоды, юмор да, мұң да бар, өлең өкініш формасында
аяқталғанымен – кермек ештеңе жоқ. Е.Раушановтың «жылқы жануар» жөнінде тағы бір өлеңінен үзінді келтіре кету
мақұл.
Күміс жалын құшайын
Күйкі-мұңнан арыла.
Зымырандай ұшайын
Зауал ауа тағы да.466
Бедеу құмдар безеріп
Жата берсін жолымда.
Шаршатты ғой сөз еріп,
Шаң қалсыншы соңымда...
Ортақ емес бір көрме,
Қоспа кілең шобырға,
...Бөлек шаба білгенге
Бөлек болсын орын да.
Жылқы десе, əсіресе, сəйгүлік ат десе, құлағы елең қақпайтын қазақ жоқ. Тұрмыс қалпы солай, қан солай. Жақсы
ат жайлы жыр əрқайсымыздың-ақ делебемізді қоздырады.
Мына алынған үзінді де кісі сөгетін шумақтар емес. «Бөлек
шаба білгенге бөлек болсын орын да» деген түйін өте орынды. Дұрыс талап. Өнерпаздың, өнердің талабы ежелден солай
болған. Əттең, «зымыран» дегені не? Ескі жыр-қиссалардан
«зымыран деген бір құс бар» дегенді естіген ек. Егер сол құс
болса – ол біздің көрмеген құсымыз. Көрмеген құсымыздың
қалай ұшатынын да білмейміз ғой.
Есенғали түйе тұрмысын жақсы біледі, соны жырға қосады.
Жабуын Ойсылқараның
Жазы кеп алмастырады...
Немесе:
Күркіреп бұлттар желер əрлі-берлі
Жараған жазғытұрым буралардай.
(Бура –қыста қаңтарда жаранады).
Немесе:
Інгеннің сан шудасы секілденіп,
Ұйысқан шалғыныма бір аунайтын, –
деп те;
Қара нардың қазығында
Қара бота айналады, –
деп те;467
Түс түйе боп енеден туған ірі,
Желкілдейді желкеде шуда жүні,
Шайыры ағып, аузынан көбігі атып,
Жатқызбайды күні-түні буралығы, –
деп те айта алады ақын. Міне, сізге «Жылқы-нəмə», «Түйенəмə»!
Халқымыз малсақ халық. Аман-сауының өзінде: «малжан аман ба» деп, «малды» «жаннан» бұрын сұрайды. Мұның бəрін тұрмыс туғызған. Өзіміз əлі күнге пəтерлеріне ит
ұстап, балаларымен бірдей асыраған қалалықтар тірлігін ерсі
көреміз. Ал күні кеше малды, əсіресе, жас төлді екінің бірі
үйінде ұстады. Бұл да тұрмысқа байланысты еді. Қазір ше?
Қазір мал, тіпті, қазақтың тұрмысынан да алыстап барады.
Төлін үйге алу былай қап, көп жер мал саумайтын халге ұшырады. Меншікті малдары бола тұра, көп əйел сиыр емес, консерві «сауады». Жылқы-түйелері бас білмейді, шетінен жабайы-тағы. Сатса пұл болатынын біліп алған жұрт малдарын
асфальт жолдан аулағыраққа айдайды, бақпайды, бақтырады.
Кей аудандарда соғымдарын аң құсатып атып ұстайды дегенді талайымыз