Сапар – ұзақ деп еді,
тез оралдым, тағы да
тез оралам,
себебі:
домбырамды сағынам.
Үйкүшіктеу – біліп қой –
бұ заманның серісі мен жарлысы: –
жаңа үйленген жігіттей
домбырасы бар кісі.
Талай әсем қыздардың
дарымады «қарғысы»:
қызға қарап қайтеді
домбырасы бар кісі.
Талай жұмбақ күй шерттім –
шешу ғана қалып тұр.
Ақылсыз көп құлақты
кесу ғана қалып тұр.
Домбыра, сен туралы
талай жаздым мен мына –
күйді ұқпаған кісілер
сөзді ұға ма, өзің айтшы, домбыра?!
Бақыт жайлы толғам көп,
менің бағым – домбыра.
Майсаңдап күй шертпесе
неге керек қол мына!
Күрек ұстай білмесем,
қалам ұстай білмесем –
қайғырмас ем,
ал, бірақ
домбыра ұстай білмесем,
күйдің мәнін, сүйсінбесем, әр ұғып,
өлер едім, жүрегім
қасіреттен жарылып!
Жұмекеннің өзі айтқандай: «Тағы да домбыра». Біз ақын өлеңдерінен музыкалылықты, әуезділікті, екпінді, ырғақты, әуендік үйлесімділікті байқаймыз.
Ақын поэзиясы ырғақпен, ішкі тебіреніспен, музыкамен астасып жатады. Тіпті, оның шабыттану сәті де сол екпінді ырғақпен түседі.
Жұмекен шығармаларындағы күй әуенді күмбір, тереңдік – домбыраның үніндегі кейде қоңыр, кейде ширыққан дыбыстардың үйлесімі сияқты ішкі қисынмен тұтасады.
Үйкүшіктеу – біліп қой –
бұ заманның серісі мен жарлысы: –
жаңа үйленген жігіттей
домбырасы бар кісі.
Талай әсем қыздардың
дарымады «қарғысы»:
қызға қарап қайтеді
домбырасы бар кісі.
Дәл осы жолдардан кейін кез келген оқырман еріксіз жымиятыны анық. Бірақ оның түбінде асыл сөз, тұщы түйін жатқанын байқайсыз.
Талай жұмбақ күй шерттім –
шешу ғана қалып тұр.
Ақылсыз көп құлақты
кесу ғана қалып тұр.
Өлең жұмбақ болмағанмен күй үні сізді жұмбақ әлемге жетелейтіні анық. Күйге елеңдемеген құлақ ол – «ақылсыз құлақ».
Домбыра, сен туралы
талай жаздым мен мына –
күйді ұқпаған кісілер
сөзді ұға ма, өзің айтшы, домбыра?!
Мына сөзге қараңыз! Шынымен де солай - зайыры, түсінуге сөзден көрі күй жеңіл секілді. Әлде Жұмекен үшін солай ма екен?! Ол соншама сөздік қуатымен, соншама түсінікпен домбыра дауысына бас иеді. Шынымен де солай сөз ұғудан күй ұғу жеңіл шығар... ия, күй тілі күллі адамзатқа ортақ тіл.
Біз «Жұмекеннен жүз өлең» жобасының “старт” бөлімінде ақынның поэзия әлеміне, әдебиет теңізіне құлаш ұрып, өлең даласында көсіле шапқан сәтінен бастадық. Жұмекеннің мақсұты, ақынның сұрапыл шабыты, оның көркемдік ұстанымы сол бөлімдегі 16 өлеңнен көрінді деп ойладық. Жобаның бұл бөлімінде біз Жұмекен поэзиясының музыкалылығына, домбырасы мен күй өлеңдеріне үңілеміз.
Біз өлеңдердің ыңғайына, тақырыптық сәйкестігіне қарай кей-кейде екі-үш өлеңмен қосақтап сөз етіп жатырмыз.
Ғафу Қайырбековты күллі қазақ бір ән өлеңімен-ақ біледі. Ол – «Есейіп кетсем де, мен саған сәбимін. Көңліңді көктемдей көзіңнен танимын» деп қайыратын «Ана туралы жыр»: Бұл өлеңді Моңғол елі өз тілінде хормен айтқанын тыңдағанбыз.
«Жұмаш ұлы ақын» деп, асыл ақын інісіне оның көзі тірісінде биік бағасын берген сол Ғапекең - Ғафу Қайырбеков тамсана отырып былайша армандап еді:
«Бұл юбилей кезінде Жұмекен жайында Әбекең Тәжібаев, Әбіш Кекілбаев, Аян Нысаналин, Шөмішбай Сариев, Сейфолла Оспанов, тағы басқа жолдастардың мақаласы жарық көрді. Оларына көп ризамыз, бірақ біздің әдетіміз – шөпті шауып талап, енді қайтып ол далаға келесі жылға дейін оралмайтынын түсінген пішеншілердей әрекет етеміз. Жұмекен жайлы зерттеулер мен естелікті қосып, тұтас дүние жасауымыз керек. Ол біз туралы жырлады, біз енді ол туралы жырлауымыз керек. Оның тек қана Жұмекен емес, қазақ өлеңтану ғылымына пайдасы көп.
Сол пайданың бастысы – жұртшылыққа, әсіресе, жас ұрпаққа ана тілінің, оның ішінде ақындық тілдің қасиетін ұғындыру. Жұмекеннің бүкіл ақындық жүйесі, тіл өрнегі, ойлау әдісі, образдар системасы, адам портретінің галереясы, өз портреті, өзінің лирикалық геройы, өлеңнің таза техникалық түрі, үні, музыкасы, ырғағы, ағыны деген сияқты толып жатқан құралдары дәл сондай күрделі зерттеуді керек етеді. Шіркін, Жұмекен поэзиясы туралы мектепте болсын, ВУЗ-да болсын, арнаулы лекциялар оқыр ма еді, егер оқи алатын күн болса». 13.12.1985 ж.
Автордың бұдан 35 жыл бұрын Жұмекен ақынға арналған 50 жылдық мерейтойдағы баяндамасынан.