"Шымыр толқын" атты өлеңдер жинағы туралы

Автордың аты-жөні белгісіз. Белгілісі: өлең жаза алатын адам сияқты. Қолжазбада тәп-тәуір жолдар, шумақтар, қайсыбір тұтас туған өлеңдер де кездесіп қалады.

Жастайынан
Қанағатты – қайғы ұқты,
Қарын баққан
Мансап,
Атақ, байлықты.
Мерт болудан қорықпаған жүрегі
Манаураған тіршіліктен шайлықты (Че Гевара өсиеті).

Хақы жоқ коммунистің тыншитұғын
Әлемді қаптағанша қызыл жалау.

Немесе:

Болмайды әппақ деуге дүниені
Ниеті ағарғанша барша адамның.
(сонда)

Табиғатқа тартқасын амалым не?–
Суыймын да әп-сәтте жанамын мен.
Үлкендіктің ауылы көрініп тұр,
Қоштасқаным жоқ әлі бала күнмен.

Дарынсыз деген талайдың
Дегені болған шағында,
Қамығып үнсіз қараймын
Көз алдаған сағымға... т.б.

Әйткенмен жинақтың көп тұсы қайта қарауды керек етеді, жол-шумақтар әлтек-тәлтек, бірінің тірсегін бірі шалып сүрініп жатыр. Көп өлеңдерде тұтастық жоқ. Бейнелеу аз да, баяндау басым. Жалпылама.

Сұлу еді-ау, шіркін, бәрі солардың,
Сұлулықты жүрегімде суардым (?)

Бәрін басып қарапайым бір өзің,
Жалт қараттың ақындықтың мінезін (?)

Ояндым мен, кенет, шошып ояндым,
Тасқын басып кеткендей-ақ үй алдын (?)

Әр сөзіңді қайта тыңдап кешегі (?)
Жақсылыққа көңіл шіркін өледі (?)

Бұл сықылды жолдардың басын қосып тұрған мағына емес, ұйқас қана. Екі жолды тұтас алмай-ақ, әр жолды жеке-жеке қарағанның өзінде мағына табу, бір нәрсе түсіну қиын. Біздің ойымызша, автордың ең негізгі міні – осында, поэтикалық логиканың жоқтығында. Басқаша айтқанда, сөздердің, жолдардың өзара үйлеспеуінде, үндеспеуінде. Ал, сырт қарағанда, егер автор осы өлеңдердің кез келгенін дауыстап оқып шықса –ойсыз тыңдаған құлаққа жап-жатық өлең боп, кәдімгі көркем сөз болып естілуі кәдік.
Гүл сәніне елеңдейтін жас көңіл... Осылай-ақ болсын. Ал, сол жас көңілге: сырқырады сүрінгендей тасқа бір деген екінші жолды қалай түсінуге болады? Тасқа бір – жас көңілге ұйқас үшін ғана алынған. Мағына ашпайды. Былай қарағанда бейнелі жолдар секілді көрінгенімен, тым құрыса, екі жолдың басы бірікпеген соң, сөздер бас құрап көріне алмаған. Тағы да тұтастық жоқ.

Құладым мен, арманымнан құладым,
Жыладым мен, талғанымнан жыладым.

Бір қарағанға бұл жолдар жоғарыда келтірілгендерден де жарасты, жатық келіп тұрған секілді. Бірақ бұ да сол, сырт көзге, бір естіген құлаққа ғана.
Арман деген не? Ат па, түйе ме?

Екі жолда бір-біріне ұйқаспайтын бірде-бір сөз жоқ. Әттең, сол жолдар мағына жағынан да жарасса ғой! Тек құлақ үшін ойды, мағынаны құрбан етуге болмас.

Аңсаймын, аңсаймын тағатсыз,
Қырандай аһ ұрсын қанатсыз.

Басқасын былай қойғанда, қанатсыз қыран бола ма?
Қазіргі поэзиядағы басты қырсық – осы, өлеңнің іші мен сыртының бір-біріне сай келмеуі; ұйқас үшін ұйқастыру, теңеу үшін теңеу; ақырында: өлең жазу үшін өлең жазу. Поэтикалық шығармаларды аз оқып (дайындығы жоқ) шыны қайсы, өтірігі қайсы – дәмін алып үйренбеген көп оқушы үшін ұйқасқанның бәрі – өлең. Содан да өлең жазатын көп жұрт – оқушының әлгіндей «шала сауаттылығын» мықтап пайдаланып жүр. Асылы, арзан талап-талғамға ылайықтап шығарма жазу. Өнерге сол өлшеммен баға беру – жеңілейтіп айтқанда, ұят тірлік. Жо-оқ, оқушыдан да емес, уақыттан ұят, өлеңнің уақыт үйреткен мәдениетінен ұят. Қайсыбір авторлардан жылт еткен бірер шумақ көре қалсақ – қатты қуанамыз; ал қайсыбіреулерінен ондай жылт көрсек, осыны әлдекімнен өңін айналдырып, жымқырып алған жоқ па екен деп, күдіктеніп қалатын да кездер болады. «Шымыр толқын» авторына ондай күдік айта алмаймыз, себебі, мұнда тәжірибе жоқ, «қулық» жоқ. Автор «алдасам» деп емес, «айтсам, мықтап айтсам» (өзімше айтсам) деп сүрінеді екен. Кім біледі, бұл автордың өлеңдерінің бұрын там-тұмдап жарияланып жүруі де мүмкін. Әйтеуір, өз басым мұндай жырларды баспасөзде кездестірмеген сияқтымын.

Біліп тұрып жақсы, жаман – бәрін мен,
Өзімді өзім ұқпайтұғын шағым көп.
Басқаларға бұйырмаған дарынмен
Басқалардай тапқан тағы бағым жоқ.

Бұлай айтуға болады.

Әркім-ақ бақыт десе боп үмітті,
Бірі кеш, біреуі ерте жолығыпты.
Бақытын тапқандардың бәрі мықты,
Кешегі қоңыр күйін көбі ұмытты –
Дегенге,
Тұрдым таң боп, неліктен деп,
Неліктен деп сұрау да еріккеннен.
Болмаса бір көлеңке түсіп тұрған
Жүректі мұң шала ма желіккеннен?!

Неліктен деп сұрау да еріккеннен. Өлең осы жолға дейін жақсы-ақ. Тек соңғы екі жол, әсіресе, соңғы жол. Себеп: «еріккенненге» – «желіккенненді» ұйқастыру. Әрі мағына салмағы жеңілейіп кетті. Әйтпесе «болмаса бір көлеңке түсіп тұрған» деген де жаман жол емес.
«Қалды кейін күдіктердің күмәні» (күдік те күмән, күмән де күдік), «қанатымен су сепкендей қыраным» (халық ұғымында: қанатымен су себетін қыран емес, қарлығаш), т.б.
Жинақ «Өмірімнің тынысы», «Көкжиегім, кел бері», «Көңілдің күйі мың тарау» атты үш бөлімнен құралыпты. Шамамен, 2500–3800 жолдай өлең бар. Кішкентай рецензияда қолжазбадағы әрбір шығарма туралы жеке-жеке пікір айту, талдау, әрине, мүмкін емес. Автор жас адам болу керек деген жорамалмен, көбіне-көп біз кемшілік жағын, барынша қадағалай айтуды мақсат тұттық. Қайсыбір тұстарға айрықша қадалған себебіміз де сондықтан. Қайсыбір өлеңдердің тұстарына, жеке жолдарға қара қарындашпен белгі қойып отырдық. Оның бәрін қайыра қарау мақұл.
Қорыта келгенде, жинақ бар. Тек мықтап іріктеу, жөндеу керек. Жоғарыда айтылған көлемнің қақ жартысын қысқартып, содан қалғанын жөндеп-редакциялап шығаруға болады.