ДОМБЫРА ЖӘНЕ КӨСЕУ

Топылып жүргендердің көбісі жастар. Сондықтан шығар, ақсақалды, еңкіш, жүдеу адам кіргенде – бәрі таңырқай қарасты. Жұрттың жамырай берген сәлеміне қарт бас изеп ишара жасады да, асығыс, қолындағысының орауын тарқатты:
– Шырақтар, бұл бір көне дүние, кәделеріңе асса алыңдар! – Кәрия сәл кідіріп, іштегілердің жүзіне барлай көз тастады. Сыңайы, мына бейтаныс топтың қабылдауы пәлендей ұнамаса керек, мұрынының үстін бірер кіржің еткізді. Ораудан шыққан – кеуделі қоңыр домбыра-тын, әркім ұстап, шертіп көріп жатты. Бір жігіт: «жақсы екен» деп басын шайқаған, енді біреуі: «бұдан әлде қайда әдемі домбыралар дүкенге түсіп жүр ғой» деп басу айтты. Тағы бір жігіт қалтасынан қағаз суырып, соған үңілді.
– Қанша берсек өкпелемейсіз, ата?
– Нені?
– Тізімде мұндай нәрсе жоқ. Әйткенмен, қолыңызды қайтармайық,– деді қағазға үңілген жігіт шалға үлкен жақсылық жасаған азаматтың кейпінде.
– Мә-әә, өзінің бүйірі тесік екен,– деді тағы бірі, алатын заттың құнын қалай да ретін тауып бір кемітуге тырысатын әккі саудагердің тәсіліне көшіп,– өзі де әбден тозып бітіпті.
Соңғы сөзді естуі-ақ мұң, қарт домбырасын әлгінің қолынан жұлып ап, бұрылып жүре берді.
Қалтақтап есікке барып қалған кәрінің соңынан бір-екеуі күбір-күбір сөйлеп, күлісіп тұрды:
– Мына түрімен дүниені қайтеді, бейшара, әй, пендешілік-ай!

1
Шоқша сақалды сары шал сол жақ езуін сәл қиғаштай, күлімсіреген секілденді:
– Ұлым, мен саған таптым, тауып келдім,– деді. Даусы толқып шықты. Жалғыз немересінен алғыс, не ерек сый-сияпат күткендей міндетсіп естілді. Неге бүйткенін жиырмалардағы жас жігіт түсінбеді, қарт сөзінің мәнін тап басып тани алмады, содан не дерін білмеген күйі, есік алдында түйткілдеп қалды. Әкесінің назары басқа жаққа ауғасын ғана оң босағаны жағалай, имене аттап төрге өтті.
Елік – Едіге шалдың жалғыз сүйеніші, үміті еді. Кішкенесінен еркін, ерке өскен. Бетін даланың желі ғана қағатын. Бірақ тез есейді, еркеге тән соқпа, аужар мінезден де ерте айрылды. Өзі-өзінен сынып, төменшік боп алды. Мүше-мүшесі жаңа білінген жас қыз құсап қарадан-қарап қымсынатын шығарды. Бұл мінезі кәрі әке алдында, әсіресе, айқын білінді. Елік үшін Едіге қарт-әке, атадан гөрі білікті, қатал ұстазға көбірек ұқсайды. Сары шалдың көзінде ұзақ болудан, тіпті кейде тіл қатысудан тайсақтайтыны содан-ды. Ал, одан да мықты қаупы – өз көкірегі, өз қабілеті-тін. Уақыт озған сайын өзінің сөз, ой қауқарына сенбеді; талапты көңіл ақылсыз болып көрінуден қатты қорықты.

2
Бала рухындағы осы өзгерісті әккі назар бірден шалды. Әуелі үрейлене таңданған, келе-келе үйрене бастады. Біраздан соң болашақ үлкен өмір, асыл өнердің иесіне мына сын-ды тұйық, тұнба кеуденің лайық екенін сезінгенде шал көңілін бірлей күрсінген, қайтып әдеттегісіндей сөзге тартып, сауал тастап мазалаған жоқ. Себебі, өзі жаны қалап, еркімен айтпаған сөз, жауаптың ұлына жайсыз тиетінін жазбай таныды. Одан сайын жас жанға жазығы иіді, іші жылыды, бұрынғыдан да жақсы көріп кетті. Тек, неге екені беймәлім, әлгі сезімін көкірегінің ең бір алыс, ыстық түкпіріне, көз атаулыдан аулақ, бұқтырып ұстады.
Еліктің ат-тұрманы бүтіндей, айылының тоғасына шейін күмістен-ді. Соның өзін қарт иесі жоқта қызықтайды. Жүген сағалдырығына, құйысқанға қадалған қақ күмісті кәрі қолдары қалтырай сипап, құдды жалғызының маңдайынан иіскегендей емірене: «Елігім, елім... ермегім менің» деп сыбырлайды. Сөйтетін де, қашан болсын айналасына шошына жалтақтап, түсін суыта қоятын. Сонсоң, әлдекім тартып әкететіндей, қолындағысын жалма-жан жасыра салады. Тағы да «Елігім, елім» деп қайталайды.
Содан біраз жыл бұрын Едіге қарт бүкіл Дыңғызыл өңіріне әйгілі домбырашы еді. Талай күйшіні тыңдап кәніккен, құмның көне көз кісілерінің өзі оның есімін үлкен құрметпен, бет, бедел ұстап атайтын. Сол өнерден бір-ақ күнде айырылды. Ол жәйдің өзі өң мен түстей оқыс, жұмбақ бірдеңе боп шықты. Көзі тайса домбырасының бұрауы өзгеріп қалатынын әлденеше рет байқаған-ды. Бір күні малдан келе жатып, өз күйінің бір үзігін құлағы шалды: атынан домалай түсіп, үй сыртынан тың тыңдады. Біреу асықпай, баппен тартып жатыр. Бала жасынан рухына, қанына сіңген таныс күй, елу жыл өз қолымен ойнаған «Қара нар». Соны білгенде бір сәт тынысы бітіп, демала алмай қалды. Көзіне жас үйіріліп, тамағына түйіншек кептелді. Бұ қалай? Бауырына басқан жалғыз ұл ұлғая келген әкеге осынша қастандық еткені ме? Күйдің әр қағысы, әр иінін нақпа-нақтап отырып өзі үйретсе – бір сәрі; мына бала қаршадай басымен шалдың ғұмыр бойы тірнектеп жиып, тырмысып тұтқан бар жиһазын алып үлгеріпті. Қашан, қай уақта? Карақшылық қой бұл? Ол кезде тым жас Елік тәжірибелі әке өнерінің байыбына бармай, әншейін еліктеумен, жасына сай жеңіл ұғып, жетесіз құлданса – қартқа мұншалықты батпас еді; оған батқаны: ескі күйдің көп тұсын, саусақ қарымының тым молдығы, көңілдің асаулығы шығар, бұзып, өзгертіп ойнағаны емес, сол, өзгерген бүлінуге тиіс жерлердің күшті, әсерлі үндескені-ті.
Кәрі күйші кіргенде үйдің іші қара көлеңке болатын, аталы-балалы екеудің бет-пішіндері аңғарылмады. Елік домбыраны орнына