"Фаустың" аудармасы хақында бірер сөз

Өкінішке қарай, аударманы «Фаустың» неміс тіліндегі түпнұсқасымен салыстырып оқи алатын мүмкіндік бізде жоқ еді. Қолжазбаны алуын алып қалғанмен, бұны немен сынау-салыстыру керек деген сұрақтың алдында ептеп тосылғанымыз рас. Әйткенмен, ақыры... Пастернак та немісшеден аударды ғой деп, амал жоқ, екі аударманы «көздестіруді» ұйғардық. Сонымен...
Фауст лежит на цветущем лугу. Он утомлен, неспокоен и старается уснуть...
Қазақшасы: Шаршаған, мазасыз, ұйқысы қанбаған Фауст гүлге оранған шалғында жатыр. Осы сөйлемдегі сөздер өзара жымдасып, кірісіп тұрған жоқ, әрі «гүлге оранған шалғын» дегенді қалай елестетуге болады? Гүлденген, құлпырған, т.б. болса – бір сәрі. Старается уснуть деген тіркес (ұғым) мүлде аударылмай қалған.

...Рассейте ужас, сердцем не изжитый,
Смягчите угрызений жгучий яд.
Ночь на четыре четверти разбита,
Употребите с пользой все подряд.

Аудармашы осыны өлең сөздің қазақша қиысуының ыңғайына қарай, ілгерілі-кейінді, бір жолды жоғары шығарса, енді бір жолдың орнын өзгертіп, төмен түсірген. Бұл, әрине, аударма тәжірибесінде (тіпті, еркіндік деп саналмайды да) бар тәсіл.

...Байғұстың асқындырған жанға батып
Емдеңдер күшті салып жан жарасын.
У жайылған тәніне қан тарасын,
Төрт бөлінген түн бұған мұрша берер (?)

Мұндай үзінділерді, шырамытып болмаса, жыға танып алудың өзі қиын. Әрі қарай.

Пение поодиночке, попарно и в других сочетаниях-ты аудармашы «жеке-жеке, қосарланып және қосылып, алмаса және біріге» деп аударғандықтан, адам түсінбейтін қойыртпақ бір сөйлем шыққан.

Тишина благоуханна,
Убывает духота.
Затуманились поляны,
Наступает темнота.
Спойте песенку, как детям,
Треволненья прочь гоня,
И глазам усталым этим
Затворите двери дня (Хор).

Осының қазақшасы:

Көкке оранып тасып-шалқып (?)
Салқын самал аймаласын.
Жеңіл тұман жұпары аңқып,
Тұрсын желпіп айналасын.
Тамылжып бір туғанындай (?)
Ән әлдилеп, тербеп тұрсын:
Күн кірпігін жұмғанындай (?)
Шаршап-талып көзін жұмсын.

Орысша үзіндідегі жолдар қарапайым, ап-анық, бәрі орнында, қиысып-ақ тұр. Қиындық келтірердей күрделі ештеңе жоқ. Бір сөзбен айтқанда, кәдуілгі өлең. Ал, аудармадан осының алыс исі ғана сезіледі. Екінші төрт жолдықтан (шумақта) ол байқалмайды. Әрі қарай.

Отошли часы мытарства,
И веселья час забыт. Осы екі жол:

Өтер-кетер жылжып уақыт
Сен дертіңнен арылғасын – деп аударылған.

Император:
Привет вам всем. Вы в полном сборе
Из дальных мест сошлись у трона.
Мудрец уж занял пост исконный,
Но нет шута на наше горе.

Қазақшасы:
Сәлем, сәлем бәріңе, менің адал достарым,
Дұрыс болды, мінеки, бастарыңды қосқаның.
Ойдан-қырдан, жақыннан да алыстан,
Жанымда тұр зор құрметті данышпан.
Қайда әлгі ақымақ? – депті. Осындағы «Менің адал достарым», «Дұрыс болды мінеки», «Ойдан, қырдан, жақыннан», «жанымда тұр зор құрметті» секілді текстерді, Пастернак аудармасы бойынша қарағанда, император айтпаған.

Канцлер:

Наисианнейшая добродетель
Венчает императора. Лишь он,
Верховный справедливости владетель,
Осуществляет право и закон.
Лишь он творит на свете правосудье,
Которого так ждут и молят люди...

Қазақшасы:

Қасиетті нұрдай сіздің мейіріңіз,
Халқыңа адал дәйім пейіліңіз.
Барлық жұрт сүйетұғын, талап етер,
Қалайтын, ұмтылатын одан бетер –
Әділдік! Берем десең қолыңызда.
Жан пида, тақсыр, сіздің жолыңызда.

Бұл жолдардың нашар аударма екені рас. Ойдың, мазмұн, мағынаның жаңсақ берілуінің үстіне, түпнұсқаның рухы жоқ. Автор ойы сонша ажарсызданып, қарабайырланып кеткен. Күрделі отты күрделі тіркестер ғана жеткізер болар. Гете стилінің (Әсіресе «Фауст») қиындығы, «қиыннан қиыстырудағы» даналығы хақында бүкіл дүние жүзінің әдебиетшілері қашаннан бері жазып келеді. Ал, жоғарыда келтірілген қазақша өлең ескі кездегі ауыл (халық ақыны емес) ақындарының қымыз ішіп, ет жеу үшін әлдебір дастарханды үйге түсе ғап, сол үйдің қожасына арнап айтқан жарамсақ жыры іспеттес. Әрі қарай.
Аудармашы: «Маскарад үшін арнайы безендірілген бөлмелері бар кең зал» деп жазады. Зал деген де – бөлме ғой, бөлмелері бар бөлме бола ма. Мұны түсіну үшін қанша білік керек. Пастернакта «С примыкающими комнатами» деген бар. Сірә, Гетеде де солай болуы хақ. «Странный венок», «Странный букет» дегендерді «Жасанды гүлдер» деп алу, әрине, дұрыс емес.
Бавкида
(старая-престарая бабушка)
Тише, милый гость! Беседой
ты разбудишь старика.
Долог сон у деда,
а работа коротка.
Қандай әдемі өлең! Мәужіреп отырған кемпірдің (старая-престрая бабушка деген сипаттама бекер беріліп отырған жоқ) шалына деген көзқарасы... Әсіресе соңғы жолға назар салып көріңізші. Юмор қандай! Бұның қазақшасы:
Ақырын, балам, ақырын,
Оятасың шалымды (дұрыс-ақ дейік).
Тынықсын біраз пақырың,
Қайрат жоқ бағзы қарымды.
Орысшасында соңғы екі жолдың қазақшаға келгенде берекесі ұшып тұр. Қарт қарым-қайратының аздығынан тынығып жатқан секілді. Қайратты кісілер тынықпай ма? Гете шал ұйықтаудан басқа да шаруа табар еді, бірақ кемпірге әлгі сөзді айтқызу үшін қисын керек қой. Сондықтан, «Ұйқысы – ұзақ, ісі – қысқа» немесе «Ұйқысы – қалың, жұмысы – шала» деген сықылды ғып, қайткен күнде де автор ойын беру керек еді.
Бұ тәрізді жаңсақ, шала, сайып келгенде нашар шыққан тұстарды тізе берсек, «Фаустан» да жуан кітап жазуға тура келетінге ұқсайды. Ол, әрине, мүмкін емес. Кішкене рецензияда аударманың тап осы жерінен кемшілік табылар-ау, сөйтіп неғұрлым нашар шумақтарды тізіп көрсетсек пікіріміз ұтымды қорытылар деген қоңырқай пиғылдан аулақпыз. Кез-келген бетті, кез-келген шумақты салыстырып кеп жібергенде, жоғарыдағыдай болып жатса, аудармашыға разылық білдіру өте қиын. Бірақ, осынша тер төккен аудармашының еңбегін жоққа шығару – адамгершілікке жатпас еді. Әйткенмен, «Фауст» секілді барлық ғасырға, барлық саяси системаға, күллі адам баласына ортақ қазнаны мынадай күлдібалам күйінде ұсына сал деу – жеңілдетіп айтқанның өзінде сатқындық. Ондай жаманатқа қалғымыз жоқ...
Трагедияның бірінші бөлімі осы аудармашының қолынан шыққаны белгілі. Егер ол бөлім де мынадай болса – қазақ оқырмандары Гетемен таныса алмады деп есептеу керек...
«Неміс тілінен аударылды» деген сөз үшін ғана аудармашы Пастернак нұсқасына басшылыққа алмаған сияқты. Пастернак аудармасы Совет Одағында ғана емес, бүкіл Еуропада теңдесі жоқ аударма есептеледі. Біздің ойымызша, Медеубай немісшені орысшадан нашар білетін тәрізді. Әйтпесе, өлең жасай алмағанымен, мағына, мазмұнды дұрыс берер еді ғой. Сөйте тұра, Габебальд, Атлебытта деген екі есімді Алыпкел, Олжағажармас деп қазақшалайды. Аударма өнерінің әліппесінен хабардар жан – адам аттарын аудармасқа тиіс. Сонсоң. Пастернакта – император, Медеубайда – Кайзер. Гетеде Кайзер болған күннің өзінде, Пастернактың алуы дұрыс. Неге? Кайзер – тарихта бар, қанша ірі дегенмен бір адам. «Фауст» сықылды ұлы туындының ауқымын Кайзер де тарылтып тастаған болар еді. Әйтеуір бір император десе – ол бір мемлекеттің императоры ма, бүкіл жер шарының императоры ма – белгісіз. Міне, осы белгісіздік «Фаустың» жартылай фантастикалық рухына әбден ылайық.
Ақырында, аударманың поэтикалық көркемдік жағы тым нашар. Ұйқастардың өзі қалай болса солай құрылған, әрі ұйқаса-ұйқаса әбден жауыр болған кілең бір өңкей сөздер: пейілің – мейірің, болады –толады, алады – салады деген секілді.
Қысқасы, «Фаусты» Пастернак деңгейіне жеткізбегенмен, қазіргі қазақ әдебиетіндегі аударма дәрежесіне көтеру үшін де әлі көп-көп тер төгу қажет.